Bugün Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin açılışının 104. Yıldönümü.
Bu topraklarda, Kanuni Esasi’nin ilan edilmesiyle beraber 1877 yılında başlayan Osmanlı parlamento tarihi 7 Ekim 1919 tarihinde son seçimini yapmış, 18 Mart 1920’de İstanbul’u işgal eden İngilizler tarafından Osmanlı Mebusan Meclisi kapatılmıştır.
Son Osmanlı Mebusan Meclisi ve 1. TBMM’deki Adana unsurlarını sizler için derlemeye çalıştım.
SON OSMANLI MEBUSAN MECLİSİ’NDEKİ ADANALILAR
İşgal altındaki Osmanlı’nın son yaptığı 1919 mebus seçiminde Fransız işgali altındaki Adana’da, Fransızların seçime izin vermemesi nedeniyle seçim yapılamamıştır. Bunun üzerine İstanbul’da bulunan Adanalılar, Kılikyalılar Cemiyeti vasıtasıyla toplanmışlardır. Kendi aralarında toplanarak 20 kişiyi gizli oyla ikinci seçmen olarak belirlemiş ve bu ikinci seçmen daha sonra Adana, Cebeli Bereket (Osmaniye), Mersin ve Kozan’ı temsil etmek üzere;
• Savni Rıza Bey (Adana)
• İsmail Baha Bey (Cebeli Bereket)
• Yusuf Ziya Bey (Kozan)
• Niyazi Bey'i (Mersin) mebus seçmişlerdir.
Ancak 169 kişilik Osmanlı Mebusan Meclisi listesinde bu vekiller yer almamış ve tarihçiler bu kişileri mebus olarak kaydetmemiştir. Çünkü, dönemin sadrazamı seçimin meşru olmadığını dile getirerek, Adana mebuslarının mazbatalarını almalarını engellemiştir. Bu durum üzerine konu Danıştay'a gönderilmiş, Danıştay verdiği kararda Adana seçimlerinin meşru olduğunu belirtmiştir. Danıştay'ın kararı sonrasında meclis, işgal kuvvetleri tarafından kapatılmış, Adana mebusları Son Osmanlı Mebusan Meclisi'nde yer almamıştır.
OSMANLI’NIN SON MECLİSİ’NDE ADANA MEBUSU KİMDİ?
Doktor olarak Adana’da görev yapan ve Kozan Mebusu Yusuf Ziya Bey’in ileriki yıllarda Türk siyasetinin önemli kişiliklerinden biri olan, Milli Görüş harekâtı lideri, eski Başbakan Prof. Dr. Necmettin Erbakan’ın amcası olduğu tespit edilmiştir.
Sonraki yıllarda Adana Halkevi Başkanlığı, CHP İl Başkanlığı ve 1938 yılında Adana Belediye Başkanı olan Yusuf Ziya Özbakan, yukarıda açıklanan nedenlerle Osmanlı Mebusan Meclisi'ne katılamamıştır.
Son Osmanlı Mebusan Meclisi'nde, İstanbul'daki Kilikyalılar Cemiyeti vasıtasıyla Adana Mebusu olarak Savni Rıza Bey (Ramazanoğlu) seçilmiştir. Ancak son Mebusan Meclisi'nde yukarıda açıklanan nedenlerden dolayı Savni Rıza Bey de mebus olarak yer almamıştır. Aynı durum, Cebeli Bereket'ten seçilen Baha Bey için de geçerlidir.
BİRİNCİ TBMM’DE ADANA VEKİLLERİ KİMLERDEN OLUŞTU?
Son Osmanlı Mebusan Meclisi’nde Adana’da yapılamayan seçimleri İstanbul’da gerçekleştiren ancak kayıt yaptıramayan vekilleri seçen Adanalıları, birinci TBMM seçimlerinde de yine bir sürpriz beklemektedir.
İşgal altındaki Adana’da Fransızlar seçim yapılmasına izin vermemiş, sadece Karaisalı’da seçim olmuştur. Adana milletvekillerini Karaisalılar seçmiştir. 23 Nisan 1920'de açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi'ne, kapatılan son dönem Osmanlı Meclisi'nde mebus olan tüm üyelerin (seçime girmeksizin) milletvekili olarak katılmaları kararı alınmış ancak Adana ve çevresinden seçilen Osmanlı'nın son mebusları, 1. TBMM'ye çağrılmış ancak vekil olarak kayıtlarda yer almadıkları için katılmamışlardır.
İLK MECLİSİN ADANA MİLLETVEKİLLERİ
ABDULLAH FAİK EFENDİ (ÇOPUROĞLU) – D: 1857 – Ö: 1939
1857 yılında Adana’nın Karaisalı ilçesinde Yirikler Köyü’nde doğdu.
İlk ve ortaöğrenimini Karaisalı Rüştiyesinde medrese eğitimini Kayseri’de tamamlamıştır. Doğduğu ilçe olan Karaisalı’da naip vekilliği, mahkeme üyeliği ve müftülük görevlerinde bulunmuştur.
Ali Münif Yeğenağa’nın 1910 yılında Ankara Valisi olması üzerine boşalan milletvekilliği için yapılan seçimlerde Osmanlı Mebusan Meclisi’nde Adana Milletvekilliği yapmıştır. Mebusan Meclisi’nin geçici olarak feshedilmesi üzerine 28 Nisan 1912’de yapılan seçimlerde yeniden Adana Milletvekili seçilmiştir.
Milli Mücadele döneminde Adana Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Başkanlığı yapmıştır.
1923-1946 arasında bir daha milletvekili seçilemedi. TBMM 1. Dönem’deki 1. Grup (Atatürk ve arkadaşları) – 2. Grup ayrışmasına katılmayarak bağımsız kaldı.
19 Temmuz 1939 yılında vefat etmiştir. 8 çocuğu bulunan Çopuroğlu’nun milletvekilliği yaptığı dönem boyunca herhangi bir konuşmasına ve takririne rastlanmamıştır.
DR. EŞREF BEY (AKMAN) – D: 1863 – Ö: 1938
1863 yılında Yanya’nın (Şuan Yunanistan sınırları içerisinde) Libohova şehrinde doğdu. İlkokulu Kasaba İptidai Mektebi’nde ortaokulu ise Görece Rüştiyesinde tamamlamış, daha sonra İstanbul’a giderek Tıbbiye-i Mülkiye Mektebi’ne girmiştir. Buradan doktor olarak mezun olmuş, ilk önce Kosova’nın İştip ilçesine belediye tabibi olarak atanmış daha sonra Üsküp Belediyesi’nde göreve başlamıştır.
23 Şubat 1889’da Adana sağlık müfettişliği görevine atanmıştır. 9 Mayıs 1920 tarihinde Adana milletvekili olarak TBMM’ye katılmıştır. Milli Mücadele’de aktif olarak görev almasından dolayı kırmızı-yeşil şeritli istiklal madalyası ile taltif edilmiştir. Birinci grup içerisinde yer almıştır. Bir daha milletvekili olmamıştır. Fransızca, Rumca ve Arnavutça bilen Eşref Bey, 2 Mart 1938 yılında vefat etmiş, Adana şehir mezarlığına defnedilmiştir.
İBRAHİM BEY
TBMM Sicil No:3
Doğum yeri, eğitimi ve yaşı bilinmiyor.
Gazeteci. Teceddüt Haftalık Siyasi Gazetesi ve Çıngırak Karikatürlü Mizah Gazetesi Yayımcısı, Belediye Meclisi Azası, Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Kilikya Merkez Heyeti Azası
Mazbatası 15.05.1920’de onaylandı. TBMM’ye hiç katılmadan istifa etti. 1923-46 arasında hiç seçilmedi. Gruplar oluşmadan milletvekilliği son buldu.
MEHMET HAMDİ EFENDİ (İZGİ) - D: 1878 – Ö: 1959
1878 yılında Karaisalı’nın Beydemir Köyü’nde doğmuştur. Konya Karatay Medresesi mezunudur. Fahri imam-hatiplik ve müftü yardımcısı olarak Karaisalı’da görev yapmıştır. İl Genel Meclisi üyesiyken Milli Mücadele’ye katılıp, 9 Mayıs 1920 tarihinde Adana Milletvekili olarak TBMM’ye katılmıştır.
Milli Mücadele döneminde cephede görev aldığı için meclis faaliyetlerine fazla katılmamıştır. Maddi durumu zayıf olan Mehmet Hamdi Efendi’nin CHP Genel Sekreterliği’ne başvurarak, TBMM 1. Dönem Milletvekillerine yardım edildiğini duyması sonrasında, yaşının ilerlemesini gerekçe göstererek yardım talebinde bulunmuştur. 5 Ocak 1959 tarihinde Adana’da vefat etmiştir. 6 çocuk sahibi olan İzgi’nin Arapça ve Farsça bildiği Tercüme-i Hal belgesinden anlaşılmaktadır. Herhangi bir gruba katılmamıştır. Bir dönem milletvekilliği yapmıştır.
Tevfik Bey (Gülekli)
Doğum ve ölüm tarihi bilinmiyor.
TBMM Sicil No: 5
Eğitim, meslek ve yaşı bilinmiyor.
Adana Vilayeti Daimi Encümen Azası ve Adana Müdafaa-i Hukuk Cemiyeti Yürütme Kurulu Azası.
Mazbatası 15.05.1920’de onaylandı.
TBMM’ye hiç katılmadan istifa etti.
1923-46 arasında hiç seçilmedi. Gruplar oluşmadan milletvekilliği son buldu. 1950'li yıllardan itibaren Türk siyasetine damga vuran kişiliklerden biri olan Kasım Gülek'in amcasıdır.
ZAMİR DAMAR BEY (ARIKOĞLU) – (D:1889 – Ö:1969)
1889 yılında Adana’da doğdu. Annesi Elif Hanım, babası Hacı Süleyman Arıkzade’dir.
“Zamir” adını 1934 yılı Ağustos ayında Yalova kaplıcalarında Atatürk ile beraberken bu ismin bizzat Atatürk tarafından değiştirmesi yönünde telkinde bulunması sonrasında ismini değiştirdi. Ailesinin desteği ile özel eğitim aldı.
Türk Kurtuluş Savaşı’na katıldı. İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Adana temsilciliğini üstlendi. Donanma, Fukaraperver Cemiyetleri üyelikleri, Maarif İlk Tedrisat İdare Heyeti Üyeliği, Ziraat Odası Üyeliği, İttihat ve Terakki Cemiyeti Merkez Heyeti Üyeliği, Adana Vilayeti Umumi Meclis Üyeliği, Şehit Ailelerine Yardım Cemiyeti Kurucu Üyeliği görevlerinde bulundu. 1909 Adana Ermeni Olayları üzerine şehre gelen Cemal Paşa’nın emri ile ilk maarif mektepleri komisyonunda ve sonra da ziraat odasında çalıştı. İl genel meclis üyeliği yaptı. Fransızların Adana’yı işgali üzerine tutuklandı ve 1 buçuk ay hapis yattı. Daha sonra serbest bırakıldı. Mersin’e geçerek İsmail Safa Bey ve Muhtar Fikri Bey ile buluştu. Burada tekrar tutuklandı, sonrasında serbest bırakıldı.
Adana’nın işgali üzerine 1919 yılında Konya’ya gitti. Aynı yıl bir Kuvayı milliye Müfrezesi kurdu ve Kilikya Savunmasına katıldı. Ahmet Remzi Bey’in imtiyaz sahibi olduğu Milli Mücadele yanlısı Yeni Adana Gazetesi’nin işgal kuvvetleri tarafından kapatılması üzerine, Konya’dan getirdiği malzeme ile gazetenin yeniden yayımlanmasını sağladı.
Cephedeyken, TBMM’ye Adana Milletvekili olarak girdi. 1 Temmuz 1920 tarihinde TBMM’ye katılan Damar Bey, cephedeki çalışmalarını devam ettirmek için 6 Ağustos 1920’de izin alıp cepheye döndü. 1920-1946 yılları arasında milletvekilliği yaparak TBMM tarihinde en fazla milletvekilliği yapan isimler arasında yer aldı. Birinci grup üyesiydi. 8395 gün milletvekilliği yaptı.
Birinci Dönem İktisat Encümeni Reisliği, 3. dönem Ziraat Encümeni Reisliği, Müdafaa-i Hukuk Grubu Üyeliği yaptı. İkinci Meclis’te kabul edilen Lozan Antlaşması’na ret oyu verdi. İstiklal Madalyası sahibi oldu, ayrıca Atatürk’ün yalnızca dokuz kişiye verdiği “kırmızı ve yeşil kurdele” ile ödüllendirildi. Bu kurdele “Kuvayı milliyeci sivildi, asker gibi çarpıştı” anlamı taşır. Anıları, 1961 yılında “Hatıralarım” adıyla yayınlandı. İsmi, Adana Yüreğir’de bir ilkokula verildi. Evli ve sekiz çocuk babası olan Arıkoğlu, 1969 yılında vefat etti.
Zekai Bey (Apaydın) (D:1884 – Ö:1947)
1884 yılında Bosna’nın Graveşka Köyü’nde doğmuştur. Ailesinin Aydın’a göç etmesiyle, ortaöğrenimini Aydın Rüştiyesinde lise öğrenimini İzmir Merkez İdadisinde, yükseköğrenimini Mülkiye Mektebi’nde tamamlamıştır. Sırasıyla Aydın vilayeti maiyet memurluğu, Aydın İdadisi müdürlüğü, öğretmenlik, kaymakam vekilliği, kaymakamlık, İçel, Kayseri, Mersin mutasarrıflıkları görevlerinde bulunmuştur.
Damat Ferit Hükümeti tarafından görevden alınmış, memleketi olan Bosna’ya gizlice geçmiş, Milli Mücadele’nin başladığını duyar duymaz Adana cephesinde gönüllü olarak çalışmaya başlamıştır.
Milletvekilliğinden istifa eden Kethüdazade İbrahim Bey’in yerine TBMM 1. Dönem Adana Milletvekili olarak seçilmiştir. Eskişehir İstiklal mahkemesi üyeliği yapmıştır.
20 Ekim 1921 günü kurulan Türk – Fransız anlaşmasının 11. Maddesi uyarınca gümrük anlaşması imzalamak gayesiyle kurulmuş olan karma komisyonunda Türk Delegasyonu Başkanlığı’na atanmış, Suriye ile Gümrük Antlaşması’nı hükümet yetkilisi olarak imzalamıştır.
21 Şubat – 12 Mart 1921 tarihleri arasında toplanan Londra Konferansı’na delege olarak katılmış, 1. Ve 2. Lozan Barış Konferansı Türk Heyeti’nde danışman olarak bulunmuştur.
TBMM 1. Dönem Adana Milletvekilliği dışında; 2. Dönem Aydın, 3-4-5. Dönem Diyarbakır Milletvekilliği yapmıştır. Bu dönemler içerisinde 2. İnönü Hükümeti’nde 6 Mart 1924 – 20 Ağustos 1924 tarihleri arasında ziraat vekili, 5. İnönü Hükümeti’nde 27 Eylül 1930 – 29 Aralık 1930 tarihleri arasında nafia vekili, 29 Aralık 1930 – 4 Mayıs 1931 tarihleri arasında Milli Müdafaa vekili, 6. İnönü Hükümeti’nde 4 Mayıs 1931 – 1 Mart 1935 tarihleri arasında Milli Müdafaa vekili olarak görev yapmıştır.
Atatürk’ün Londra Elçiliği’nde görevlendirdiği ilk elçi olarak tarihe geçmiş, ardından Moskova Büyükelçiliği yapmıştır.
Kendi isteği ile emekliliğe ayrılan Zekai Bey, kırmızı-yeşil şeritli istiklal madalyası sahibidir.
29 Nisan 1947’de İstanbul’da vefat etmiştir.
Birinci grup üyesidir. 3325 gün milletvekilliği yapmıştır.
Nisab-ı Müzakere Kanunu’ndan (iç tüzük) önce İbrahim ve Tevfik Beyler istifa edince, yerlerine ara seçimle Damar Arıkoğlu ve Zekai Apaydın Beyler seçilmiştir. Her milletvekilinin ayrı bir hayat hikayesi ve önemi olmakla beraber özellikle zikretmemiz gereken iki kişi ve iki husus vardır. Zekai Apaydın Bey, İsmet İnönü başkanlığındaki Lozan heyetinde yer almıştır. Zamir Damar Arıkoğlu Bey ise Lozan Antlaşması’na ret veren 14 milletvekilinden biri olmuştur. Buna rağmen milletvekilliğini 7 dönem aralıksız sürdürmüştür.
KOZAN
1920 seçimlerinde, bugün Adana’nın ilçesi olan Kozan o dönemde ayrı bir il olduğu için TBMM’ye 5 milletvekili göndermiş, 1926’da çıkan bir kanunla Adana’nın ilçesi olmuştur.
KOZAN’DAN TBMM’YE GİDEN 5 MİLLETVEKİLİ
Takyettin Fikret Bey (Onuralp) D: 1877 – Ö:1946 İstanbul doğumlu.
Mustafa Bey (Cantekin) D:1878 – Ö:1955 Çorum doğumlu.
Fevzi Paşa (Çakmak) D:1876 – Ö:1950 İstanbul doğumlu.
Hüseyin Bey (Çelik) D:1874 – Ö:1927 Kozan doğumlu.
Reşit Paşa (Ramabar) D:1868 – Ö: 1924 Şam Suriye doğumlu.
TAKYETTİN FİKRET ONURALP – D:1887 – Ö:1946
1887 yılında İstanbul’da doğmuştur. İstanbul Mülki Tıbbiye Mektebi mezunudur. 1913 yılında İzmir seyyar tabipliği devamında Cerrahpaşa Hastanesi’nde asistanlık görevlerinde bulunmuştur.
1. Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle birlikte tabip yüzbaşı olarak orduya alınmış, değişik birliklerde görev yapmıştır. 8 Kasım 1918 yılında terhis edilmiştir.
Sivas Kongresi’nin toplanmasından sonra Milli Mücadele’ye katılmak için Ankara’ya gelmiş, 19 Ağustos 1920 yılında TBMM’ye katılmıştır.
2. Dönem Ertuğrul, 3.Dönem Bilecek Milletvekili olarak görevini devam ettirdi. 3.Yasama Dönemi başlangıcında bahriye vekili İhsan Bey ile birlikte Yavuz Havuz Davası’nda yargılandı. Suçu sabit görülerek dolandırıcılık suçundan 4 ay hapis, 100 Lira ağır para cezasına mahkûm edildi. 21 Nisan 1928 tarihinde milletvekilliği düşürüldü.
Hükümle birlikte salıverilmesi kararı sonrasında, Fransa’ya gitti. Orada aldığı eğitimle cerrahi dalında uzman oldu. 2 Ocak 1932’de yurda döndü. Beyoğlu Hastanesi baştabipliğine atandı.
Mason olduğu bilinen Fikret Bey’in “büyük üstat” ve “büyük amir” sıfatları ile mason locasında itibarlı biri olduğu bilinmektedir.
30 Ekim 1946 tarihinde hayatını kaybetti.
MUSTAFA FEVZİ ÇAKMAK - D: 1876 - Ö: 1950
1876 tarihinde İstanbul’da doğmuştur. Harp okulu mezunudur. İlk görev yeri kurmay yüzbaşı rütbesiyle genelkurmay 4. Şubesi olmuştur.
Başarılı bir asker olan Fevzi Çakmak, değişik kıta ve birliklerde görev yapmıştır. 1.Dünya Savaşı’nda 2. Kafkas Kolordusu Komutanı, Diyarbakır 2.Ordu Komutanı ve Filistin Cephesi’nde 7. Ordu Komutanı olarak görev yapmıştır.
24 Aralık 1918 yılında Genel Kurmay Başkanlığı’na getirilmiştir.
En ilginç görevlerinden birisi ise Milli Mücadele’nin başlaması üzerine, Osmanlı Hükümeti’nce 3 Kasım 1919 yılında Anadolu’ya gönderilen “Nasihat Heyeti”nin başkanlığını yapmıştır.
3 Şubat 1920 yılında harbiye nazırı olarak görev yapmış, harbiye nazırlığı sırasında İngilizler tarafından Milli Mücadele’yi desteklememesi konusunda uyarılması nedeniyle Anadolu’ya geçmeye karar vermiş, 27 Nisan 1920 tarihinde Mustafa Kemal Paşa tarafından Ankara’da bizzat karşılanmıştır.
1.Meclis’te hem Gebze hem de Kozan milletvekilliğine seçilmiş, Gebze’nin işgal altında olmasından dolayı Kozan’ı tercih etmiştir.
Anadolu’ya geçişi sonrasında, Divan-ı Harb-i Örfi tarafından idam cezasına çarptırılmıştır. 1.TBMM Dönemi’nde meclise katıldığı andan itibaren önemli görevlerde bulunmuştur.
Milli Mücadele döneminde Genel Kurmay Başkanı olarak görev yapması yanında, üstün başarıları nedeniyle 31 Ağustos 1922’de Mareşalliğe rütbesine yükseltilmiştir. Ayrıca kırmızı-yeşil şeritli İstiklal Madalyası sahibidir.
TBMM 2. Dönem’de İstanbul milletvekili olarak görev yaparken, milletvekilliği ve askerliğin, aynı anda yürütülmesinin yasaklanması üzerine milletvekilliğinden istifa ederek askerliği seçmiştir. 23 yıl boyunca Genel Kurmay Başkanlığı yapan Fevzi Çakmak, 12 Ocak 1944 tarihinde yaş haddinden emekliliğe sevk edilmiştir.
Atatürk’ün vefatı sonrasında Cumhurbaşkanı İsmet İnönü ile fikir ayrılığına düşmüş, değişik konularda ihtilaflar yaşamıştır. Demokrat Parti Genel Başkanı Celal Bayar’ın kendisini partiye davet etmesi üzerine 1946 seçimlerine DP’nin bağımsız adayı olarak katılmış, İstanbul milletvekili seçilmiştir.
1948 yılında DP’den ayrılmış, Millet Partisi’ne katılarak bu partinin fahri başkanlığını yapmıştır.
1950 yılında geçmişten gelen bir rahatsızlığı nedeniyle ameliyat olmuş, 3 Nisan 1950 günü ikinci bir ameliyat daha yaşayan Çakmak, durumunun düzelmemesi üzerine 10 Nisan 1950 tarihinde hayatını kaybetmiştir.
HÜSEYİN ÇELİK - D: 1874 - Ö: 1928
1874 yılında Kozan’da doğmuştur. Kozan Medresesi mezunudur. Uzun yıllar çiftçilik yapmış, 2. Meşrutiyet’in ilanından sonra İttihat Terakki Fırkasına katılarak, bu fırkanın Kozan Başkanlığı’nı yürütmüştür.
1910 yılından 1918’e kadar Kozan Belediye Başkanlığı yapmıştır. Kozan’ın işgal edilmesiyle birlikte, işgalciler tarafından tutuklanmıştır.
Milli Mücadele’de aktif görev almış, sadece bir dönem milletvekilliği yapmıştır.
Milletvekilliği sonrasında Kozan’a dönerek çiftçilik yapmış, 2 Şubat 1928 tarihinde vefat etmiştir.
REŞİT RONABAR – D: 1868 – Ö: 1924
1868 yılında Şam’da doğmuştur. Mülkiye Mektebi’ni bitirmiştir.
Serez (Siroz), Selanik, Trabzon İdadisi Müdürü, Maarif Müdürü, Serez Mutasarrıfı, Edirne, Cezayir-i Bahr-i Sefid (Ege Adaları), Manastır, Ankara, Kastamonu, Sivas Valisi olarak görevlerde bulunmuştur.
Osmanlı Meclis-i Mebusan’da 3. Dönem Ergani Mebusu olarak görev yapmıştır. 1. Dönem’de Kozan Milletvekili olarak Büyük Millet Meclisi’nde yer almıştır.
Nisab-ı Müzakere Kanunu gereğince, ordu ve kolordu komutanlığı dışındaki devlet memurlarının milletvekili seçilmesinin yasaklanması üzerine, milletvekilliğinden istifa etmiştir.
Evli ve altı çocuk babası Ronabar, 14 Nisan 1924 tarihinde vefat etmiştir.
MUSTAFA ELVAN CANTEKİN – D: 1878 – Ö: 1955
1878 yılında Çorum’da doğmuştur. Askeri tıbbiyeye girdikten sonra, yapılan yargılama sonucunda 3 yıl kürek cezası almış ve okuldan atılmıştır. İstanbul Umumi Hapishanesi’nde cezasını çektikten sonra Şam’a sürgüne gönderilmiştir.
Şam’da sahaflık yapmış, bu sırada Mustafa Kemal Paşa ile tanışmıştır. 1906 yılında Mustafa Kemal Paşa ile birlikte Vatan ve Hürriyet Cemiyeti adı altında gizli bir cemiyet kurmuştur. Meşrutiyet’in ilanından sonra İstanbul’a dönmüş, 11 Haziran 1909’da eğitimini tamamlayarak tabip yüzbaşı olarak mezun olmuştur. Daha sonra Irak’taki ordu birliklerine katılmış, 30 Temmuz 1914’te ordudan istifa etmiştir.
1.Dünya Savaşı’nın patlak vermesiyle birlikte orduya katılmış, değişik cephelerde görev yapmıştır.
Mondros Mütarekesi sonrasında İstanbul’a dönmüş ve burada doktorluk yapmıştır. Milli Mücadele’nin başlamasıyla birlikte mücadelede yer almış, TBMM 1. Dönem’e Kozan Milletvekili olarak katılmıştır. 2,3,4,5,6,7 ve 8. Dönemde TBMM’de Çorum milletvekili olarak yer aldı.
21 Ekim 1955 tarihinde vefat eden Mustafa Bey, ilk meclisten 14 Mayıs 1950’ye kadar milletvekilliği yapmıştır.
CEBELİ BEREKET (OSMANİYE)
O dönemde ismi Cebeli Bereket olan Osmaniye’de, 1933 yılına kadar il statüsü devam etmiş, daha sonra Adana’ya bağlanmıştır.
Adana’ya bağlanmasından sonra Adana’nın ismi Seyhan vilayeti olmuştur. Seyhan ismi 1954’e kadar devam edip 21 yıl sürdükten sonra 1954’te çıkan kanunla Adana ismi yeniden tesis edilmiştir.
24 Ekim 1996 tarihinde ise Adana’nın ilçesi olan Osmaniye il statüsüne kavuşup Adana’dan ayrılmıştır.
CEBELİ BEREKET’TEN (OSMANİYE) TBMM’YE GİDEN 3 MİLLETVEKİLİ
İhsan Bey (Eryavuz) – D:1877 – Ö:1947 – İstanbul
Mustafa Faik Bey (Öztrak) – D:1882 Ö:1951 – Tekirdağ Malkara
Rasim Celalettin Bey (Öztekin) – D:1874 Ö: 1933 – Makedonya
MEHMET İHSAN BEY (ERYAVUZ) D:1877 – Ö: 1947
1877 yılında Üsküdar’da doğmuştur. Askeri idadi mezunudur. Sahra topçu sınıfından üsteğmen rütbesiyle mezun olmuştur. İlk görev yeri Edirne’deki 2. Ordudur. Edirne’de olduğu sırada, İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Edirne şubesini kurmuştur.
31 Mart Vakasında hareket ordusuyla İstanbul’a gelmiş, burada kurulan sıkıyönetim askeri mahkemesinde üye olarak görev yapmıştır. Birinci Dünya Savaşı sırasında gösterdiği başarılardan dolayı madalya almıştır. Milli Mücadele’de gösterdiği çaba nedeniyle TBMM tarafından kırmızı-yeşil şeritli istiklal madalyası verilmiştir.
10 Ocak 1918 tarihinde Ordu’dan emekli olmuştur. 1. TBMM’ye Cebeli Bereket milletvekili olarak giren İhsan Bey, Ankara İstiklal Mahkemesi Başkanlığı yapmış, 2 ve 3. Dönem Cebeli Bereket Milletvekilliği devam etmiştir.
İş Bankası’nın kuruluşunda Kurucu Yönetim Kurulu Üyesi olarak yer almıştır. Fethi Okyar başkanlığında kurulan hükümette 30 Aralık 1924 – 3 Mart 1925 tarihleri arasında bahriye vekili olarak bulunmuş, 3. İnönü Hükümeti’nde bu görevini sürdürmüştür.
26 Ocak 1928 tarihinde Yavuz zırhlısının tamiratı hakkındaki sözleşmenin değiştirilmesi ile zırhlının tamirinden maddi menfaat elde ettiği iddiasıyla hakkında yolsuzluk davası açılmış, dokunulmazlığı kaldırılmış ve yüce divana gönderilmiştir. Mahkeme sonunda rütbe ve memuriyeti iptal edilmiş, 2 sene ağır hapis cezasına çarptırılmıştır. Ceza aldıktan sonra 21 Nisan 1928 tarihinde milletvekilliği düşürülmüştür. Soyadı Kanunu yürürlüğe girdikten sonra Yavuz Havuz davasını sahiplenircesine “Eryavuz” soyadını almıştır.
6 Mart 1947 tarihinde tedavi gördüğü Cerrahpaşa Hastanesi’nde vefat etmiştir.
MUSTAFA FAİK BEY (ÖZTRAK) D: 1882 – Ö: 1951
1882 tarihinde Tekirdağ’ın Malkara ilçesinde dünyaya gelmiştir. Mülkiye mektebi mezunudur. Maiyet memurluğu, kaymakamlık, mutasarraflık başta olmak üzere birçok devlet kademesinde görev almıştır. Birinci dönem Cebeli Bereket milletvekili olarak görev yapmasına karşın 2. Dönemden 8. Döneme kadar Tekirdağ Milletvekili olarak görev yapmıştır. Bu dönemler içerisinde TBMM Başkan Vekilliği, CHP Grup Başkan Vekilliği, Refik Saydam Hükümeti’nde Dâhiliye Vekilliği görevinde bulunmuştur.
Milli Mücadele’deki fedakârlıkları nedeniyle TBMM tarafından kırmızı-yeşil şeritli istiklal madalyası ile taltif edilmiştir.
30 Mayıs 1951 tarihinde vefat eden Faik Bey’in cenazesi Cebeci asri mezarlığına defnedilmiştir.
Mustafa Faik Bey, CHP Sözcüsü Tekirdağ Milletvekili Faik Öztrak’ın dedesidir.
RASİM CELALETTİN BEY (ÖZTEKİN) – D: 1884 – Ö: 1933
1884 yılında Yugoslavya sınırları içerisindeki Kocacık şehrinde doğmuştur. Mühendishane-i Berri Hümayuna girmiş, üsteğmen rütbesiyle mezun olmuştur. 2. Abdülhamit’in tahttan indirilmesinden sonra Selanik’te gözetim altında tutulduğu sırada 2. Abdülhamit’in muhafızlığına atanmış, bu görevi Abdülhamit’in vefatına kadar sürmüştür.
13 Nisan 1914’te jandarma sınıfına nakli yapılmıştır. 23 Kasım 1919 tarihinde re’sen emekliye sevk edilmiştir. Mayıs 1920’de Milli Mücadele’ye katılmak için Anadolu’ya geçmiş, 1. Dönem Cebeli Bereket, 2. Dönem Ertuğrul (Bilecik) Milletvekili olarak TBMM’ye katılmıştır. Ordudan re’sen emekli edilmesine itiraz etmiş, rütbesinin iadesini istemiş, bu istekleri gerçekleşince 18 Temmuz 1927 tarihinde kendi isteği ile emekli olmuştur.
3. dönem yine Bilecik Milletvekili seçilen Rasim Bey, 4. Dönem Kütahya’dan vekil olarak meclise girmiştir. 1930 yılında Atatürk’ün isteği üzerine kurulan Serbest Cumhuriyet Fırkası’nın kurulmasıyla bu partiye geçmiş, parti kapatıldıktan sonra yeniden CHP’ye dönmüştür.
12 Aralık 1933 tarihinde tedavi gördüğü hastanede vefat etmiştir. 6 çocuk sahibi olan Rasim Bey’in cenazesi Erenköy Sahrayıcedit mezarlığına defnedilmiştir.
BİRİNCİ TBMM’DE DİĞER İLLERDEN MECLİSE GİDEN ADANALI VEKİLLER
Adana, Osmaniye ve Kozan dışında Adana doğumlu tespit edebildiğim milletvekilleri:
ABDULKADİR KEMALİ BEY (ÖĞÜTÇÜ) D: 1889 – Ö: 1949
KASTAMONU MİLLETVEKİLİ
10 Ağustos 1889’da o zaman ki adı Cebeli Bereket olan Osmaniye’nin Yarpuz Bucağı’nda doğdu. Türk Edebiyatında önemli bir isim olan, romancı Orhan Kemal’in babasıdır. Çocukluğu Ceyhan’da geçti. Orhan Kemal, otobiyografik romanı olan “Baba Evi”nde Abdulkadir Kemali Bey’i sertlik yanlısı bir baba olarak tasvir edecektir.
Ceyhan İptidai Mektebi ve Rüştiyesi’nden sonra Adana İdadisi’ni bitirdi. Daha sonra İstanbul’a gelerek Hamidiye Yüksek Ticaret Okulu’na iki yıl devam etti. Ardından İstanbul Hukuk Mektebi’ne girdi. İttihat Terakki Cemiyeti’ne katıldı. Özellikle cemiyetin karizmatik askeri liderlerinden biri olan Talat Paşa’dan çok etkilendi. Üçüncü çocuğu olan kızına Talat ismini koydu. Birçok defa İttihat ve Terakki Cemiyeti’ndeki faaliyetleri nedeniyle tutuklandı.
Bu dönemde “Musavver Erganun” ve “Şebtab” isimli iki dergi çıkardı. 1912 yılında hukuk mektebini bitirince Siirt’e savcı yardımcısı olarak atandı. Basra’da savcılık yaptı. 1914’de memuriyetten istifa etti. Aynı yıl seferberlik ilanı nedeniyle yedek subay olarak orduya yazıldı. 1915 yılında Çanakkale Savaşı’na katıldı. 1918 yılında terhis olduktan sonra Hukuk İşleri Müdürlüğü’ne atandı. Çok geçmeden Kirmastı (Mustafa Kemal Paşa) Kaymakamlığı görevine getirildi. 2 Nisan 1919 tarihinde 18 Ermeni’nin öldürülmesinden sorumlu görülerek tutuklandı. Yargılama sonucunda beraat etti. Ardından Kastamonu Savcısı olarak atandı.
Birinci Meclis’e Kastamonu Milletvekili olarak girdi. Adliye Vekâleti müsteşarlığı yaptı. Siirt Mutasarrıflığı’na atandıysa da milletvekilliğini tercih ederek göreve gitmedi. 1 Kasım 1920 tarihinde Adliye Vekâleti (Adalet Bakanı) seçildi, 4 Kasım 1920 tarihinde istifa etmek zorunda kaldı. İstifasının arka planında meclis başkanı Mustafa Kemal Paşa’nın kendisiyle çalışmama isteğini beyan etmesi belirleyici oldu.
Pozantı İstiklal Mahkemesi Başkanlığı görevlerinde bulundu. Daha sonra Adana’ya dönerek avukatlığa başladı. Burada “Mücahede” adında bir gazete çıkardı. 30 Ağustos 1924 tarihinde Adana’da “Toksöz Gazetesi”ni kurdu. Gazete 30 Aralık 1924 tarihinde kapatıldı. Yazdığı yazılar nedeniyle tutuklandı. Şeyh Sait ayaklanması nedeniyle Şark İstiklal Mahkemesi’nde yargılandı.
1930 tarihinde Adana’da Ahali Cumhuriyet Fırkası’nı kurdu. Ancak hükümetin sert tutumu karşısında Suriye’ye gitti, yaklaşık dokuz yıl sürgünde kaldı. 1939 yılında Türkiye’ye döndü. Bergama Ağır Ceza Reisi oldu. Daha sonra istifa edip avukatlık yaptı. 1946 yılında Demokrat Parti’ye girdiyse de daha sonra istifa edip ayrıldı. Yaşamının son yıllarında şifalı bitkiler üzerine çalıştı.
21 Temmuz 1949 tarihinde Ankara Gülhane Hastanesi’nde vefat etti.
İSMAİL SAFA BEY (ÖZLER) - D:1885 - Ö: 1940
MERSİN MİLLETVEKİLİ
1885 yılında Adana’da doğdu. İlk ve orta öğrenimini Adana’da tamamladı. 1908 yılında İstanbul Mülkiye Mektebi’nden (Siyasal Bilgiler Fakültesi) mezun oldu.
1909 yılında Maiyet Memuru (Kaymakam Adayı) olarak Şam’a gönderildi. Burada tarih ve coğrafya öğretmenliği yaptı. 1911 yılında görevini tamamlayıp meslekten ayrıldı. Adana’ya döndükten sonra Adana İdadisinde öğretmen olarak görev yaptı. İttihat ve Terakki’nin yayın organı olan İtidal Gazetesi’nde yönetici ve yazar olarak çalıştı.
1913 yılında Mersin’den Meclis-i Umumî Azalığı (Osmanlı Parlamentosu) görevine seçildi. Birinci Dünya Savaşı’na yedek subay olarak katıldı. Adana’da “Turan” adıyla açtığı özel okul, Fransız işgaline kadar eğitime devam etse de işgalle birlikte kapatıldı. Savaş sonrası Adana’nın Fransızlar tarafından işgali üzerine Pozantı’ya yerleşti.
23 Nisan 1920 yılında Mustafa Kemal Paşa tarafından açılan Büyük Millet Meclisi’ne Mersin Milletvekili olarak katıldı.
5 Ağustos 1920’de Mustafa Kemal’in de katıldığı Pozantı Kongresi’nde, Adana Vilayet merkezinin Pozantı’ya taşınması kararlaştırıldı. Bu kongrede, Mustafa Kemal’in isteği ile Adana Valiliği’ne vekâleten atandı.
Milletvekilliği ile birlikte Adana Vali Vekilliği görevini de sürdüren İsmail Safa Bey, o dönem çıkarılan bir kanun gereği devlet memurluğu ve milletvekilliğinin aynı anda yapılmasının yasaklanması üzerine, valilikten istifa ederek milletvekilliğine devam etti.
Temmuz 1922 - 5 Kasım 1922 tarihleri arasında ise TBMM Dâhiliye Vekili Ata Bey’in istifası üzerine dâhiliye vekâleti (İçişleri Bakanı Vekili) vekilliğine seçildi. .
Rauf Bey’in kurduğu 3. İcra Vekilleri Heyeti’nde 6 Kasım 1922 – 4 Ağustos 1923 tarihleri arasında Maarif Vekilliği (Milli Eğitim Bakanı) görevinde bulundu.
2. Yasama Dönemi’nde Adana’dan milletvekili seçildi. Ali Fethi Bey’in kurduğu 4. İcra Vekilleri Heyeti’nde 14 Ağustos 1923 – 27 Ekim 1923 tarihleri arasında Maarif Vekilliği’ni sürdürdü. Cumhuriyetin ilanından sonra kurulan ilk hükümet olan 1. İnönü Hükümeti’nde Cumhuriyet’in ilk Maarif Vekili olarak görev aldı. Bu görevi hükümetin istifa ettiği tarih olan 6 Mart 1924 tarihine kadar sürdürdü. 1925 yılında, meclisin aldığı kararla “cephede ve meclis çalışmalarında gösterdiği fedakârlıktan” dolayı Kırmızı, Yeşil Şeritli İstiklâl Madalyası sahibi oldu.
1939 yılındaki seçimlerde Seyhan Milletvekili seçildi. Adana Halkevi Başkanlığı ve Adana Çiftçiler Birliği Kurucu Başkanlığı görevlerini yürüttü. 1993 yılında Milli Eğitim Bakanlığı bünyesinde, Adana’nın Çukurova ilçesine bağlı olan Güzelyalı Mahallesi’nde açılan bir liseye “İsmail Safa Özler Anadolu Lisesi” adı verildi. Özler’in adı ayrıca Adana Kuruköprü mevkiinde bulunan bir caddeye verilerek ölümsüzleştirildi. Kâzime Hanım ile evli olan Özler’in bu evlilikten Ülcas adında bir kızları ile Özcan, Sungur ve Özbek adlarında 3 oğlu bulunmaktadır.
Özler, 1940 yılında 53 yaşındayken geçirdiği kalp krizi sonucu vefat etti. Cenazesi Adana’da defnedildi.
MEHMET CELALETTİN BEY (SARAÇOĞLU) D: 1888 - Ö: 1928
GENÇ (BİNGÖL) MİLLETVEKİLİ
Mülkiye mezunu
Kulp Kaymakamı
32 yaşında milletvekili oldu
Meclisi Mebusan üyesi
Birinci TBMM Genç ili milletvekili (Şuan Bingöl’ün ilçesi)