Abidin Dino’nun Adana’da 10 yıl ‘zorunlu sürgün’ yaşarken kaleme aldığı fakat dönemin siyasal şartları gereği sakıncalı bulunup ‘kaybedilen’ iki eserinden biri yıllar sonra bulundu. Dino’nun Adana’nın işgalden kurtuluşunu anlatan ‘Toros Destanı’ ise hâlâ kayıp?
Bir dönem Adana’da ‘zorunlu sürgün’ cezası çeken, modern Türk resminin öncüsü, yazar, çizer, sinemacı Abidin Dino ‘gönüllü sürgün’ yaşadığı Paris’te 7 Aralık 1993’de son nefesini verdi. Vefatının 31’inci yıldönümünde bu velut/verimli sanatçıyı saygıyla anıyorum.
Yazdığı, çizdiği, söylediği her şey ‘dönemin şartları gereği’ sakıncalı bulunan hapis, sürgün ve sosyal çevresinin korku kaynaklı ‘yok sayma’ tutumundan bunalan Abidin Dino 1952'de ‘yurt dışına çıkış yasağı’ sona erdiği yıl ‘gönüllü sürgün’ kapsamında Paris’e yerleşti.
Bu ‘zorunlu sürgün’ yaşamış bir sanatçının ‘gönüllü sürgünü’ olmaktan öte bir şeydi.
Vefat ettiği Paris’te yaşadığı yıllarda aklında fikrinde hep bin bir emekle yazıp sinema filmine dönüştürmeye çalıştığı ve fakat dönemin şartlarında ‘sakıncalı bulunup kaybedilen’ Toros Destanı senaryosu vardı.
Evet, Nazım Hikmet’in ‘mutluluğun resmini yapabilir misin?’ diye sorduğu Abidin Dino, Adana’nın ‘kanlı, kirli ve kinli’ düşman çizmesinden kurtuluş mücadelesini dönemin tanıklarından dinlemiş ve bir film senaryosu kaleme almıştı. Gel gör ki dönemin ‘milliyetçi bakış açısını’ rahatsız ettiği söylenen film senaryosu önce sakıncalı bulundu ardından kayboluverdi.
Kardeşi ile birlikte Adana’ya ‘sürgün’ geldiklerinde Yaşar Kemal’in kol kanat gerip dostluk ettiği Abidin Dino’nun 1944’de yazdığı fakat dönemin siyasi şartları gereği ‘sakıncalı’ bulunan sonrasında da kaybolan ‘Toros Destanı’nı şimdi aramaya ne dersiniz?
Buyurun bu arayışın ilk adımı mahiyetinde Abidin Dino ve Adana’ya dair bir envanter çıkaralım;
“Abidin Dino, siyasi nedenlerle 1941 yılında, önce Çorum Mecitözü’ne, sonra Adana’ya sürgüne gönderilir.
Adana’da Türksözü gazetesini yönetir. ‘Kel’ adlı bir oyun yazar, ancak oyun hemen toplatılır. (Bu bilgiye dikkat ilerleyen satırlarda devamı var…)
Çukurova’nın pamuk işçilerini konu alan resimler yapar, heykel ile ilgilenmeye başlar. Anadolu yolculuğu, Çorum ve Adana’da geçirdiği günler köy resimleri yapmasının da yolunu açar.
1943 yılında Adana’da yazar ve dilbilimci Güzin Dikel (Dino) ile evlenir. Sürgün sona erince İstanbul’a döner. Resim yazıyla birlikte vardır. Öykü, oyun, senaryo yazar.
1950’de yazdığı Çingeneler adlı filmin senaryosu yasaklanır. Zeynep Oral’la yaptığı söyleşide durumu şöyle anlatır Abidin Dino; ‘Kel adlı piyesim, basılınca toplatıldı. Çorum bölgesindeki köylülerle ilgiliydi!
Toros Destanı adlı film senaryom işgalci Fransızlara karşı kendiliğinden direnişe geçen Adana köylüsünün, belgelerden derlenmiş öyküsüydü, milliyetçilik açısından sakıncalı bulundu.
Bir ikinci senaryo denemem Balıkçılar ve Çingene Kızlar, ahlaka aykırı bulundu. Verese adlı oyunum 1950’de aramada gitti, gelmedi. Yasaklar içinde dolandım, durdum. Sağlığım da iyi değildi...”
80 yıllık ömrünün en verimli yılları mahkemeler, sürgünler, yasaklamalar, yok saymalarla geçen Abidin Dino’nun her şeye rağmen yazıp çizme tarihe iz bırakma sevdası hiç bitmez.
Ama gelin görün ki bizzat kendi ifadesiyle ‘işgalci Fransızlara karşı kendiliğinden direnişe geçen Adana köylüsünün, belgelerden derlenen öyküsü’ (adı batasıca) dönemin şartları gereği –sakıncalı!– bulunduğundan kayboluverir.
İKİ KAYIP ESERDEN BİRİ BULUNDU
Abidin Dino’nun Adana’da yaşadığı dönemde kaleme aldığı iki kayıp eserden birisi olan ‘Kel’ isimli tiyatro metninin kitapçığı bulundu.
Simurg Kitabevi bünyesindeki smrgSAHAF internet sitesi aracılığıyla bu nadir eseri satışa koydu.
1944 yılında Türksözü Gazetesi yayınları arasında basılan 14x21 ebadında 3. Hamur kâğıda 124 sayfalık karton kapaklı kitap halen satışta görünüyor. Birinci Baskı’nın yalnızca 500 adet yapıldığını belirten internet sitesi kitabın hikâyesini şöyle özetliyor;
“Abidin Dino'nun 2. Dünya Savaşı sırasında Mecitözü'nde sürgündeyken yazdığı ve daha sonra Adana'da yayınladığı tiyatro oyunu ‘Kel’in metni yıllar sonra gün ışığına çıkabildi. 1944 yılında Türksözü Matbaası’nda yalnızca 500 adet basılan oyun metni ‘siyasal iktidarın müdahalesiyle’ toplatılmış ve Dino’nun yaşamı boyunca bir daha yayınlanamamıştı. Toplatılan kitabın kopyasından birine sahip olan bir okuru kitapçığı yazar Ferit Edgü'ye ulaştırınca ‘sakıncalı’ eser 1996'da yeniden yayınlandı.
BULUNMA SIRASI ŞİMDİ ‘TOROS DESTANI’NDA
Abidin Dino ‘zorunlu sürgün’ yaşadığı Adana’da sanatçı olmasından kaynaklı üretimlerine hiç ara vermedi. Fransız işgali karşısında Adana halkının kendiliğinden geliştirdiği direnişini bizzat dönemin kahramanlarından dinleyerek ve belgelerden yararlanarak 1944 yılında bir film senaryosu kaleme aldı: Toros Destanı.
Kurtuluş Savaşı zaferini anlatan, Toros Destanı isimli sinema filmi senaryosunun yazım aşamasında zorunlu sürgününde kendisine ev sahipliği yapan, deyim yerindeyse kol kanat geren Yaşar Kemal ile uzun yıllar sürecek bir dostluk geliştirdi.
Adana tarihinin kayıp sayfasının bulunmasında bu şehirde yaşayan herkese görev düşüyor. Hadi ne duruyorsunuz daha kayıp Toros Destanı’nı gün ışığına çıkaracağız…